«Άτομα με Αναπηρία, Διακρίσεις και Κοινωνικός Αποκλεισμός»
Του Παναγιώτη Μαρκοστάμου
Οι διακρίσεις, άμεσες ή έμμεσες, έχουν χαρακτηριστεί από την Ευρωπαϊκή Νομοθεσία ως αδίκημα. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που δεν μπορούν να ζήσουν ισότιμα την κοινωνική ή επαγγελματική τους ζωή εξαιτίας κάποιων αόριστων και αυθαίρετων κριτηρίων.
Οι κοινωνικές διακρίσεις, ανεξάρτητα από τον λόγο που τις τροφοδοτεί κάθε φορά αποτελούν πεδίο δοκιμασίας του πολιτισμικού επιπέδου της κοινωνίας.
Για να εξετάσουμε τις διακρίσεις που υφίστανται τα Άτομα με Αναπηρία θα πρέπει πρωτίστως να αναφερθούμε στα τρία μοντέλα προσέγγισης της Αναπηρίας.
Α. Το Ιατρικό (παραδοσιακό) Μοντέλο
Με βάσει το ιατρικό μοντέλο, η Αναπηρία εντοπίζεται και περιορίζεται στο άτομο και ορίζεται ως η σωματική, νοητική, αισθητηριακή ή ψυχολογική απόκλιση από το «φυσιολογικό». Στην αντίληψη αυτή, το περιβάλλον συνιστά ένα δεδομένο πλαίσιο στο οποίο τα Άτομα με Αναπηρία οφείλουν να προσαρμοστούν. Η διαχείριση της Αναπηρίας στοχεύει στη θεραπεία ή στην προσαρμογή του ατόμου και στην αλλαγή της συμπεριφοράς του. Η ιατρική φροντίδα αντιμετωπίζεται ως το κύριο ζήτημα, και σε πολιτικό επίπεδο η κύρια απάντηση είναι αυτή της πολιτικής της υγειονομικής περίθαλψης. Στις περιπτώσεις όπου δεν μπορεί να επέλθει ίαση, το άτομο περιθάλπεται από τα ιδρύματα (κλειστές δομές), ή «ζει» στο περιθώριο όπου εκεί πέφτει θύμα διακρίσεων, ρατσιστικών αντιλήψεων, ή γίνεται αντικείμενο χλευασμού, βιώνοντας άμεσα τις τραγικές συνέπειες του κοινωνικού αποκλεισμού.
Β. Το Κοινωνικό Μοντέλο: εμφανίστηκε γύρω στη δεκαετία του ’60. Σε αντίθεση με το ιατρικό – ατομικό μοντέλο, αντιλαμβάνεται την Αναπηρία όχι ως χαρακτηριστικό του ατόμου, αλλά ως αποτέλεσμα της σχέσης του ατόμου με το περιβάλλον του. Προσεγγίζοντας την Αναπηρία υπό αυτή την διάσταση διαπιστώνουμε ότι η έμφαση μετατοπίζεται από το άτομο στο ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό περιβάλλον και συνακόλουθα οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα Άτομα με Αναπηρία δεν θεωρούνται αποτέλεσμα των δικών τους ατομικών λειτουργικών περιορισμών, αλλά συνέπεια της αδυναμίας της κοινωνίας να ανταποκριθεί στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες των ατόμων αυτών.
Το δομημένο περιβάλλον, οι θεσμοί, οι νόμοι, οι κανονισμοί, τόσο με άμεσο όσο και με έμμεσο τρόπο, δημιουργούν τυπικούς και άτυπους φραγμούς που εμποδίζουν τα Άτομα με Αναπηρία να λειτουργήσουν ισότιμα σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής τους ζωής.
Γ. Το Πολυδιάστατο Μοντέλο
Τα τελευταία χρόνια η επιστημονική κοινότητα και οι φορείς των Αναπήρων συγκλίνουν σε μια πολυδιάστατη προσέγγιση της Αναπηρίας. Η έννοια της Αναπηρίας, από ατομικό πρόβλημα και απόκλιση από το «φυσιολογικό», αντιμετωπίζεται πλέον ως ζήτημα όπου έχει σοβαρές ευθύνες ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας του κοινωνικού περιβάλλοντος (θεσμοί, υποδομές κ.λπ.).
Επομένως, η Αναπηρία δεν αντιμετωπίζεται ούτε ως ατομικό-προσωπικό πρόβλημα, ούτε ως «κοινωνική κατασκευή». Η καινοτομία του πολυδιάστατου μοντέλου συνίσταται στο συγκερασμό του κοινωνικού και ιατρικού μοντέλου. Οι πολιτικές για την Αναπηρία ορίζονται ως ένας συνδυασμός μέτρων για το σχεδιασμό και τη λειτουργία της κοινωνίας προκειμένου να εξαλειφθούν φαινόμενα διακρίσεων αφ’ ενός, και αφ’ ετέρου εξατομικευμένες δράσεις που θα αντιμετωπίζουν τα ειδικά προβλήματα των Ατόμων με Αναπηρία.
Συνοψίζοντας, διαπιστώνεται ότι η αντίληψη για την Αναπηρία έχει κρίσιμη σημασία, διότι συνιστά το θεωρητικό υπόβαθρο το οποίο καταδεικνύει κάποια αυθαίρετα κριτήρια που γεννούν και συντηρούν λανθασμένες αντιλήψεις γύρω από την Αναπηρία.
Το Σύνταγμα της χώρας μας μετά την αναθεώρηση του 2001, έχοντας χαρακτηριστικά της πολυδιάστατης προσέγγισης, αναφέρει στο άρθρο 21, παράγραφος 6, ότι τα Άτομα με Αναπηρία λαμβάνουν μέτρων στήριξης και συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας. Από την άλλη πλευρά, η εθνική νομοθεσία έχει ατάκτως υιοθετήσει στοιχεία του παραδοσιακού-ιατρικού μοντέλου προσέγγισης της Αναπηρίας, προβλέποντας κάποιες υποτυπώδεις προνοιακές παροχές, οι οποίες σήμερα εξαιτίας της οικονομικής κρίσης συρρικνώνονται. Ως εκ τούτου, ενισχύονται τα φαινόμενα διακρίσεων τόσο μεταξύ τον Ατόμων με Αναπηρία στις διάφορες κατηγορίες Αναπηρίας όσο και στο κοινωνικό σύνολο.
Τα ποσοστά που προκύπτουν από τον κανονισμό εκτίμησης του βαθμού Αναπηρίας και αφορούν προνοιακές παροχές για τη στήριξη των Ατόμων με Αναπηρία και των οικογενειών τους έχουν εύρος από 50% έως 100%. Από 50% έως 66% ποσοστό Αναπηρίας, δίδεται η δυνατότητα στο Άτομο με Αναπηρία να διεκδικήσει μια θέση εργασίας στον δημόσιο και ευρύτερο δημόσιο τομέα με το Ν.2643/98. Από 67% έως 79% ποσοστό Αναπηρίας, παρέχονται από το κράτος ένα πενιχρό οικονομικό βοήθημα στην περίπτωση που ο ανάπηρος δεν εργάζεται., κάρτα δωρεάν μετακίνησης για τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς και κάποιες μικρές φοροελαφρύνσεις.
Τέλος, από 80% και άνω ποσοστό Αναπηρίας, δηλαδή σε περιπτώσεις βαριάς Αναπηρίας, δίδονται κάποιες επιπλέον παροχές, χωρίς βέβαια να έχει συνυπολογιστεί το κόστος αξιοπρεπούς διαβίωσης, αλλά και χωρίς να υπάρχει η υποδομή που απαιτείται έτσι ώστε να διασφαλίζεται η λειτουργικότητα των Ατόμων με Αναπηρία στο σύνολό τους, καθώς και η συμμετοχή και η ουσιαστική ένταξή τους στην εκπαίδευση, την επαγγελματική αποκατάσταση και την κοινωνική ζωή.
Στην περίπτωση όπου υπάρχουν βαριές και πολλαπλές Αναπηρίες, π.χ. νοητική αναπηρία, σύνδρομο down, αυτισμός ή εγκεφαλική παράλυση δεν έχουν προβλεφθεί πολιτικές όπου θα εγγυώνται ουσιαστική στήριξη της Αναπηρικής οικογένειας.
Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι το ήδη υπάρχον σύστημα αξιολόγησης σε σχέση με τις πολιτικές στήριξης – προστασίας, ενισχύει τα φαινόμενα διακρίσεων και αποκλεισμού. Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος με κινητική αναπηρία χρήστης αναπηρικού αμαξιδίου μπορεί να κινηθεί αυτόνομα σε ένα πεζοδρόμιο όπως και ένας τυφλός χρήστης λευκού μπαστουνιού, αλλά στις περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει ράμπα προσπέλασης ή οδηγός όδευσης τυφλών και σωστή εργονομική χωροθέτηση, ενώ παράλληλα υπάρχουν άφθονα ποικίλα εμπόδια και οι δύο όπως συνήθως συμβαίνει στη χώρα μας αποκλείονται ή κινδυνεύουν.
Οι φοιτητές με πρόβλημα ακοής δεν μπορούν να παρακολουθήσουν διαλέξεις στο πανεπιστήμιο όταν δεν υπάρχει διερμηνεία στη νοηματική γλώσσα. Οι τυφλοί φοιτητές δυσκολεύονται να ανταπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους όταν δεν υπάρχει η κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή ή δεν υπάρχουν τα πανεπιστημιακά συγγράμματα προσβάσιμα, ηχογραφημένα ή σε ηλεκτρονική μορφή. Σε πολλές περιπτώσεις Άτομα με Κινητική Αναπηρία αντιμετωπίζουν προβλήματα πρόσβασης στα πανεπιστήμια, ενώ δυστυχώς μέχρι σήμερα δεν έχει ψηφιστεί ακόμη νομοθεσία που να αφορά βελτιώσεις στη ζωή των ΑμεΑ στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Συχνά λόγω της μη εφαρμογής της νομοθεσίας και των Οδηγιών της Ε.Ε., Άτομα με Αναπηρία αποκλείονται από την πρόσβαση στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση, την πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες για την διεκπεραίωση υποθέσεών τους, την πρόσβαση σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας, την πρόσβαση σε υπηρεσίες αποκατάστασης, ψυχολογικής και κοινωνικής υποστήριξης, κλπ.
Προκειμένου να κάνουμε ουσιαστικά βήματα ανάδειξης αυτών των αρνητικών φαινομένων με στόχο να βελτιωθεί η υφιστάμενη κατάσταση και να αλλάξει άρδην η αντίληψη γύρω από την αναπηρία και την ουσιαστική Ένταξη / Επανένταξη των Αναπήρων, κρίνεται απαραίτητο η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την αναπηρία 2010 – 2020 να αποτελέσει ένα ενεργό εργαλείο πολιτικής, με στόχο την πλήρη εφαρμογή της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία. Η κύρωση τόσο της Σύμβασης όσο και του προαιρετικού Πρωτοκόλλου που τη συνοδεύει, έχουν ως στόχο να ενθαρρύνουν την ισότιμη συμμετοχή και την ανάπτυξη των δυνατοτήτων των Ατόμων με Αναπηρία. Ακόμη, κρίνεται απαραίτητο να συνδεθεί η εφαρμογή της Στρατηγικής για την Αναπηρία με εκείνη της Στρατηγικής Ευρώπη 2020. Σημαντικό εργαλείο θα αποτελέσει η ανάπτυξη δεικτών για την Αναπηρία με στόχο τη συλλογή συνεκτικών δεδομένων από όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής ενός ατόμου και την παρακολούθηση του συνολικού αριθμού των Αναπήρων, με απώτερο σκοπό την επίτευξη τον στόχων της στρατηγικής (Ευρώπη 2020) για μείωση της φτώχειας, της ανεργίας και του ποσοστού πρόωρης εγκατάλειψης της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Τα κράτη-μέλη θα πρέπει να συμπεριλάβουν στα Εθνικά τους μεταρρυθμιστικά Προγράμματα συγκεκριμένες και στοχευμένες πολιτικές για τα Άτομα με Αναπηρία. Κρίνεται επίσης απαραίτητο να δοθεί ξεχωριστή βαρύτητα στη διαβούλευση με τους φορείς αυτοοργάνωσης και εκπροσώπησης των Ατόμων με Αναπηρία και των οικογενειών τους προκειμένου να συμβάλουν από κοινού στη διαμόρφωση δεσμευτικής νομοθεσίας, στη θέσπιση ουσιαστικών μέτρων στήριξης και στην εφαρμογή πολιτικών για την Αναπηρία. Οι κοινωνικοί εταίροι μπορούν και πρέπει να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην ενημέρωση της κοινωνίας και στη διάδοση της έννοιας της Αναπηρίας ως αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης, ως κομμάτι της ανθρώπινης ποικιλομορφίας.
Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι παρόλο που υπάρχει οικονομική κρίση, η Πολιτεία οφείλει να διαχειριστεί το όλο ζήτημα κάτω από ένα κοινωνικό πρίσμα, προσπαθώντας να διαφυλάξει το ουσιώδες των αυτονόητων και κεκτημένων ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων μας. Οι ανατροπές που θα επέλθουν και θα καταγραφούν στις επίσημες πολιτικές στο άμεσο μέλλον θα πρέπει να μας οδηγήσουν σε δράσεις εγρήγορσης και σύμπνοιας όλων των φορέων σε ευρωπαϊκό επίπεδο ώστε και τα Άτομα με Αναπηρία να μην βιώσουμε τις αρνητικές πολιτικές του παρελθόντος. Την ώρα που όλες οι ευρωπαϊκές κοινωνικές πολιτικές συρρικνώνονται, την ώρα που στη χώρα μας καλούνται να πληρώσουν τις τραγικές συνέπειες της οικονομικής κρίσης πρώτοι απ’ όλους οι φτωχότεροι των φτωχών, αυτοί δηλαδή που βρίσκονται στα όρια της κοινωνικής εξαθλίωσης, οφείλουμε να είμαστε προετοιμασμένοι για συνεχείς αγώνες έτσι ώστε η συρρίκνωση για την Κοινωνική Πολιτική να μην αποτελέσει καταδίκη της για το μέλλον και απαρχή όξυνσης φαινομένων διακρίσεων και κοινωνικού αποκλεισμού.
Βιβλιογραφία
1. Ετήσια Έκθεση Εθνικής Συνομοσπονδίας Ατόμων με Αναπηρία στο πλαίσιο της 3ης Δεκέμβρη Εθνικής Ημέρας Ατόμων με Αναπηρία (Ν.2430/1996 άρθρο 2 παρ.2), 2009 - Πρόταση για ένα «Εθνικό Πρόγραμμα Δημόσιων Πολιτικών για την Αναπηρία»
2. Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, SOC/403 Ευρωπαϊκή στρατηγική για την αναπηρία 2010-2020
3. Επίσημη ιστοσελίδα Εθνικής Συνομοσπονδίας Ατόμων με Αναπηρία (www.esaea.gr)
Παναγιώτης Μαρκοστάμος
Πτυχιούχος Πολιτικών Επιστημών & Δημόσιας Διοίκησης Πανεπιστημίου Αθηνών
Οργανωτικός Γραμματέας Εθνικής Ομοσπονδίας Τυφλών
Μέλος Δ.Σ. Πανελληνίου Συνδέσμου Τυφλών
(απόσπασμα εισήγησης από διημερίδα με θέμα «Καταπολέμηση των διακρίσεων στην Ελλάδα – Πολιτικές για την καταπολέμηση τους και ο ρόλος της Κοινωνίας των Πολιτών»
Συνδιοργάνωση: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή της Ελλάδος, ΚΕΚ Ινστιτούτου Νεολαίας της Γε.Σ.Ε.Ε., Εύξεινη Πόλη)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου