ΣΚΥΛΟΣ ΟΔΗΓΟΣ: ΣΥΝΟΔΟΙΠΟΡΟΣ, ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ, ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΖΩΗΣ

Γράφει η ΑΝΝΑ ΘΕΟΔΩΡΗ

Αν κατοικείς στην Αθήνα κυρίως, αλλά και σε κάποιες επαρχιακές πόλεις, πολύ πιθανόν να έχεις συναντήσει ένα ιδιαίτερο ζευγάρι στην πορεία της διαδρομής σου, το οποίο σου κίνησε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον και την περιέργεια.

Έναν τυφλό να περπατά με ένα σκύλο στο πλάι του!

Στάθηκες για δευτερόλεπτα να τους παρατηρήσεις, πέρασες δίπλα τους χωρίς να τους μιλήσεις, αλλά, ίσως, και να έσπευσες από τον ενθουσιασμό και τον αυθορμητισμό σου να χαϊδέψεις αυτό το όμορφο ξανθό λαμπραντόρ. Πώς γίνεται να αντισταθεί κάποιος στη θέα ενός τέτοιου πλάσματος, αν διαλογιστεί τι προσφέρει εκείνη τη στιγμή στον χειριστή του; Μια εικόνα που προκαλεί συγκίνηση, σεβασμό και θαυμασμό.

Η εικόνα ενός πολίτη, που βγάζει βόλτα τον σκύλο-κατοικίδιό του μας είναι αρκετά οικεία, ενώ η αντίστοιχη ενός τυφλού με τον σκύλο οδηγό του φαίνεται να είναι σε αρκετούς πρωτόγνωρη. Κι αυτό γιατί στην Ελλάδα οι δύο πρώτες σχολές εκπαίδευσης σκύλων οδηγών «Λάρα» και Κέντρο «Σκύλοι Οδηγοί Ελλάδος» ιδρύθηκαν μόλις το 2008.

Παγκοσμίως οι σχολές σκύλων οδηγών αποτελούν μη κερδοσκοπικές οργανώσεις. Αποστολή τους είναι η παραγωγή, η ανατροφή και η εκπαίδευση εξειδικευμένων σκύλων οδηγών κι έπειτα το ταίριασμα με ένα άτομο με οπτική αναπηρία, με σκοπό την ασφαλή και ανεξάρτητη μετακίνησή του. Απαιτείται τεράστια επένδυση χρόνου και χρήματος, ώστε με υπομονή και αφοσίωση να μεταμορφωθεί μια μικρή «γούνινη μπάλα» σε έναν υπεύθυνο και πειθαρχημένο σκύλο εργασίας. Τα σκυλιά που εκπαιδεύονται συνήθως είναι Labrador και Golden Retriever λόγω χαρακτήρα και προσαρμοστικότητας. Επιπλέον, έχουν το κατάλληλο μέγεθος, είναι ανθρωποκεντρικά και εύκολα στην περιποίηση. Άλλες φυλές εργασίας αποτελούν και οι γερμανικοί ποιμενικοί, τα boxer και τα poodle. Τα ξανθά labrador, σύμφωνα με τους Bernard και Steel (2009), τα αποδέχεται πιο εύκολα ο κόσμος στους δημόσιους χώρους, ενώ τα μαύρα, λόγω χρώματος, συχνά λειτουργούν απωθητικά.

Κάποιες σχολές διαθέτουν δικά τους εκτροφεία, από όπου διαλέγουν τα κατάλληλα σκυλιά, ενώ, κάποιες άλλες, επιλέγουν κουτάβια από ιδιωτικά εκτροφεία. Η επιλογή είναι προσεκτική και αυτό που εξετάζουν αρχικά είναι η ευφυΐα, η υπακοή και η αντοχή του ζώου. Τα κουτάβια επιλέγονται από γονείς με αναπτυγμένη νοημοσύνη και ιδιαίτερες ικανότητες οδήγησης. Από την ηλικία των τεσσάρων εβδομάδων, το κουτάβι δίνεται σε έναν ανάδοχο βλέποντα εθελοντή, ο οποίος, με τη σειρά του, έχει επιλεγεί προσεκτικά. Αυτός, κρατά το κουτάβι για δώδεκα μήνες και είναι υπεύθυνος για την ανατροφή του. Ταυτόχρονα, μεριμνά για την αρχική του εκπαίδευση, την κοινωνικοποίηση, την εξοικείωση με κόσμο και θορύβους και την ανταπόκριση στις πρώτες εντολές βασικής υπακοής. Από τον ανάδοχο εθελοντή απαιτείται αφοσίωση, υπομονή, χρόνος και συγκέντρωση. Οι περισσότεροι που έχουν αναθρέψει και έχουν ήδη παραδώσει ένα κουτάβι στον εκπαιδευτή, επιλέγουν να συμμετέχουν σε πρόγραμμα αναδοχής ξανά και ξανά.

Ένας σκύλος πάντα εκπαιδεύεται θετικά, γεγονός που σημαίνει πως δε χρησιμοποιείται καθόλου βία από τον εκπαιδευτή, αλλά επιβραβεύεται με τροφή ή έπαινο κάθε φορά που υπακούσει ή πραγματοποιήσει μια εντολή. Στόχος είναι ο εκπαιδευόμενος σκύλος να μην αναπτύξει φοβίες και να μην εμφανίσει επιθετική συμπεριφορά. Επιπλέον, είναι πολύ σημαντικό ο σκύλος μέχρι το πρώτο έτος της ζωής του να συνηθίσει να περπατά μέσα σε πλήθος κόσμου και να αντιμετωπίσει διάφορες συνθήκες και καταστάσεις, να έρθει σε επαφή με πολλές μυρωδιές και με όλα τα είδη των πιθανών κινδύνων, ώστε να εξοικειωθεί. Τα κουτάβια κοιμούνται πάντα μέσα στο σπίτι των αναδόχων και μεγαλώνουν ως ισότιμα μέλη της οικογένειας.

Μετά τους δώδεκα μήνες ο σκύλος φεύγει από τον ανάδοχο εθελοντή και τον αναλαμβάνει εξολοκλήρου ο εκπαιδευτής, ο οποίος τον προετοιμάζει εκπαιδεύοντάς τον καθημερινά, ώστε να γίνει σκύλος οδηγός, μέχρι περίπου την ηλικία των δύο ετών. Ο αποχωρισμός από τον ανάδοχο εθελοντή είναι πολύ δύσκολος, όμως η ικανοποίηση και η υπερηφάνεια που αισθάνεται γι αυτό που κατάφερε σε ένα μόνο έτος τον αποζημιώνει. Αφού ο εκπαιδευτής παραλάβει το σκύλο, εξετάζει μια σειρά από χαρακτηριστικά, όπως τη νοημοσύνη του ζώου, την προθυμία για εκπαίδευση, τη δυνατότητα συγκέντρωσης, την καλή μνήμη και, φυσικά, την υγεία του. Κακή υποψηφιότητα αποτελεί ο σκύλος που εκδηλώνει επιθετική συμπεριφορά, νεύρα και ακραίες αντιδράσεις σε γάτες ή άλλα σκυλιά. Από τα ικανά σκυλιά στο τέλος της εκπαίδευσης αποφοιτά μόνο το 72%, τα οποία είναι έτοιμα να γνωρίσουν τους χειριστές τους.

Σύμφωνα με την Hornsby (2000), ο σκύλος που θα επιλεγεί να συνεχίσει πρέπει να είναι ενεργητικός, αλλά όχι υπερκινητικός και να έχει μειωμένο το αίσθημα του κυνηγιού. Παράλληλα, είναι πολύ σημαντικό να παρουσιάζει προσαρμοστική συμπεριφορά, μιας και οι περιβαλλοντικές αλλαγές είναι μεγάλες. Στην αρχή της διαδικασίας ο σκύλος φορά το σαμάρι και εκπαιδεύεται με αυτό. Μαθαίνει να περπατά σε ευθεία πορεία πάνω στο πεζοδρόμιο και όχι να παρεκκλίνει και να σταματά στην άκρη του και όταν αυτό είναι εντελώς αποκλεισμένο. Επιπλέον, μαθαίνει να αναγνωρίζει το «σταμάτα», το «εμπρός», το «δεξιά» και «αριστερά», δηλαδή απλές λεκτικές εντολές. Πιο προηγμένες τεχνικές ασφαλείας αφορούν το περπάτημα γύρω από τα υπερυψωμένα εμπόδια και την προσπέραση μέσα από πλήθος. Στο προτελευταίο στάδιο του προγράμματος κατάρτισης ο σκύλος εκπαιδεύεται στην οδική ασφάλεια. Την απόφαση για να διασχίσουν ένα δρόμο θα την πάρει ο χειριστής. Πολύ σημαντική είναι η εκπαίδευση του ζώου αναφορικά με την «έξυπνη ανυπακοή». Για παράδειγμα, εάν ο χειριστής δώσει εντολή να διασχίσουν το δρόμο και ο σκύλος δεν το κρίνει σωστό επειδή πλησιάζει κάποιο αυτοκίνητο τότε θα παρακούσει τον χειριστή, θα «παγώσει» και θα περιμένει πρώτα την έλευση του οχήματος. Ο σκύλος οδηγός, δηλαδή, διορθώνει τη λανθασμένη κρίση του χειριστή του. Το ίδιο ισχύει αν του δοθεί εντολή να περπατήσει πάνω από μία τρύπα στην άσφαλτο.

Το τελικό στάδιο της κατάρτισης αφορά το ταίριασμα με τον χειριστή και διαρκεί περίπου τέσσερεις εβδομάδες. Μεγάλη σημασία παίζει η συμβατότητα της προσωπικότητας και των δύο. Ένα πολύ ενεργητικό σκυλί παραδίδεται συνήθως σε ένα νεαρό και δραστήριο χειριστή. Ένα μικρότερου μεγέθους σε έναν πιο κοντό χειριστή. Ένα εκπαιδευμένο poodle, που χάνει λιγότερο τρίχωμα, θα δοθεί σε έναν χειριστή που πιθανόν να έχει αλλεργίες στις τρίχες και ένα πιο μεγαλόσωμο σκυλί σε κάποιον με προβλήματα ισορροπίας. Μια αποτυχημένη συνεργασία μπορεί να έχει επιπτώσεις και να δυσχεράνει αντί να βελτιώσει την κινητικότητα και την ποιότητα ζωής του χειριστή. Άλλωστε, με έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί στη Νέα Ζηλανδία, το 84% των χειριστών ταιριάζει αμέσως με τον πρώτο σκύλο οδηγό, που έχει επιλεγεί γι αυτόν. Περίπου το 16% αποσύρονται γιατί εκδηλώνουν επιθετική συμπεριφορά σε άλλα σκυλιά. Σημαντικό ρόλο στο ταίριασμα διαδραματίζει η ικανότητα του χειριστή να ελέγχει το σκύλο οδηγό και όχι να τον αφήνει να του επιβάλλεται. Ο σκύλος που δεν ταιριάζει με τον πρώτο χειριστή συνήθως δίνεται σε δεύτερο και, αν ούτε αυτό είναι εφικτό, δοκιμάζει και με τρίτο. Τα εκπαιδευμένα αυτά σκυλιά παρέχονται δωρεάν στους χειριστές με τη μορφή χρησιδανείου.

Αναφορικά με τη νομοθεσία οι σκύλοι οδηγοί έχουν ελεύθερη πρόσβαση παντού. Τον Αύγουστο του 2010, με την ψήφιση του Νόμου 3868 / ΦΕΚ Α 129/ 3.8.2010, στο Κεφάλαιο ΣΤ΄ στις ρυθμίσεις για την πρόνοια στο Άρθρο 16 αναφέρονται διατάξεις, οι οποίες καθορίζουν την ελεύθερη πρόσβαση και παραμονή του σκύλου οδηγού σε δημόσιους χώρους και χώρους συνάθροισης κοινού. Ο χειριστής του σκύλου βοηθού ή οδηγού θα πρέπει να λαμβάνει κάθε μέτρο αποφυγής όχλησης και να φέρει τα παραστατικά που πιστοποιούν την υγεία του ζώου, την επάρκεια εκπαίδευσής του και το δικαίωμα χειρισμού του, δηλαδή το βιβλιάριο υγείας και την κάρτα πιστοποίησης. Στην Ολλανδία, όπου αριθμούνται περίπου 350 χειριστές με σκύλους οδηγούς δεν υπάρχει σχετική νομοθεσία καθώς η πρόσβαση παντού θεωρείται αυτονόητη.

Οι προϋποθέσεις απόκτησης σκύλου οδηγού αφορούν την καλή γνώση κινητικότητας και προσανατολισμού, την ανεξάρτητη διαβίωση και, φυσικά, τη φιλοζωία. Ο σκύλος οδηγός θα σταθεί δίπλα του επικουρικά, ενισχύοντας αυτές τις γνώσεις.

Ο σκύλος οδηγός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του χειριστή του. Είναι προσεκτικός, αφοσιωμένος, υπάκουος και κοινωνικοποιημένος, παρέχει αυτονομία, γρήγορη και ασφαλή μετακίνηση. Πληροί όλα τα διεθνή κριτήρια, είναι θετικά εκπαιδευμένος και εντοπίζει σημεία ενδιαφέροντος, αποφεύγει εμπόδια και γίνεται διακριτός από το πλήθος που παραμερίζει. Επιπλέον, ανιχνεύει πόρτες, σκάλες, ταμεία ή κουμπιά διάβασης πεζών. Περπατά πάντα πάνω στο πεζοδρόμιο και ποτέ στο δρόμο, διασχίζει με άνεση στενά περάσματα και με τη στάση του σώματός του δείχνει πού βρίσκονται τα κουμπιά σε έναν ανελκυστήρα. Ο χειριστής εγκαταλείπει την ασφάλεια του σπιτιού του, κινείται ελεύθερα με αυτοπεποίθηση και γνωρίζει νέους ανθρώπους κατά τη διάρκεια της διαδρομής του με αποτέλεσμα να συνάπτει περισσότερες κοινωνικές επαφές. Είναι τόσο μεγάλη η συμβολή του, όχι μόνο στην κινητικότητα, αλλά και στην ψυχολογία του χειριστή. Του προσφέρει συντροφιά και αγάπη, οπλίζοντάς τον με ηρεμία και υπομονή. Από πλευράς του «αναζητά» μόνο φροντίδα και περιποίηση.

Έρευνες έχουν δείξει πως τα σκυλιά λειτουργούν ως αγχολυτικά και, ειδικότερα οι σκύλοι οδηγοί, συμβάλουν στην πνευματική ηρεμία των χειριστών τους, αφού τους παρέχουν σιγουριά και εμπιστοσύνη κατά την πορεία μιας διαδρομής. Συνάμα, προσφέρουν χαλάρωση από μια έντονη ημέρα, τρυφερότητα, συντροφικότητα και προστασία.. Η προσέγγιση ενός τυφλού από τους περαστικούς γίνεται πιο φιλική, στην όψη ενός σκύλου οδηγού. Επιπλέον, ένας χειριστής γίνεται «ορατός», αφού πραγματοποιείται άμεση σύναψη επαφών και συνομιλιών, όταν ο σκύλος είναι μαζί του και, φυσικά, είναι μια αφορμή για κουβέντα. Σύμφωνα με τον Miller (1997), ένας σκύλος οδηγός «σπάει τον πάγο», οι άνθρωποι «αδιαφορούν» για την αναπηρία και λένε «Τι όμορφο σκυλί!» κι έτσι αμέσως ανοίγει συζήτηση. Σημαντικό είναι να επισημανθεί πως ένας σκύλος οδηγός αγαπάει αυτό που κάνει, να οδηγεί δηλαδή ένα άτομο με οπτική αναπηρία κι αυτό είναι φανερό από αναφορές χειριστών που τονίζουν πως κάθε πρωί τα σκυλιά χοροπηδούν χαρούμενα μόλις βλέπουν το σαμάρι χειρισμού ανυπομονώντας να το φορέσουν.

Με τη χρήση του σκύλου οδηγού η αντιληπτικότητα και η συγκέντρωση των χειριστών μεγαλώνει, αφού δεν εστιάζουν την προσοχή τους  σε κάθε απτικό και ακουστικό σημείο αναφοράς, όπως συμβαίνει κατά τη μετακίνηση με το λευκό μπαστούνι. Οι χειριστές δηλαδή σκύλων οδηγών επεξεργάζονται και αντιλαμβάνονται ταχύτερα τις εισερχόμενες αισθητηριακές πληροφορίες. Επειδή όμως ο σκύλος περπατά γρήγορα οι χειριστές πρέπει να βρίσκονται σε εγρήγορση και να είναι πολύ συγκεντρωμένοι μιας και υπάρχει περίπτωση αποπροσανατολισμού. Οι Bernard και Steel (2009) αναφέρουν πως ο σκύλος οδηγός προσφέρει αίσθημα υπερηφάνειας στο χειριστή γιατί είναι ένα τόσο καλά εκπαιδευμένο ζώο, με ικανότητες και κατάρτιση που όλοι καμαρώνουν. Στο σημείο αυτό έρχεται η κοινωνική σύγκριση, καθώς το άτομο με αναπηρία έχει το άριστο εργαλείο κινητικότητας, που άλλοι συνάνθρωποί του με την ίδια αναπηρία δεν διαθέτουν. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να αυξάνεται η αυτοεκτίμησή του.Ενοχλητικό όμως είναι το γεγονός, σύμφωνα με τον Wong (2006), ότι κάποιες φορές οι περαστικοί θέλουν να μιλήσουν στους χειριστές για το σκύλο οδηγό αρκετή ώρα, με αποτέλεσμα να τους καθυστερούν κατά τη διάρκεια της διαδρομής τους. Επιπλέον, ένας χειριστής δεν περνά ποτέ απαρατήρητος, ο σκύλος προσελκύει τα βλέμματα και η ανεπιθύμητη προσοχή είναι γεγονός. Ο σκύλος είναι ένα έμψυχο πλάσμα και όχι αντικείμενο που μπορούμε να το επιστρέψουμε ανά πάσα στιγμή. Φυσικά, η χρήση ενός σκύλου έχει περισσότερα πλεονεκτήματα, σε σχέση με το λευκό μπαστούνι. Δεν παύει όμως να έχει και δυσκολίες που αρκετούς τους αποτρέπουν, ώστε να αιτηθούν. Σε ένα ταξίδι το λευκό μπαστούνι αποθηκεύεται με άνεση στην τσάντα. Αντίθετα, ο σκύλος δεν είναι πτυσσόμενος. Το μπαστούνι δε χρειάζεται ιδιαίτερη φροντίδα, σε αντίθεση με ένα σκύλο που πρέπει να τον ταΐσεις, να τον καθαρίσεις να τον πας βόλτα, να παίξεις μαζί του και να του προσφέρεις ιατρική βοήθεια. Επιπλέον, εάν το μπαστούνι σπάσει, εύκολα αντικαθίσταται, αντίθετα με το σκύλο που, εάν αρρωστήσει, χρειάζονται ημέρες ή εβδομάδες για να αναρρώσει.

Όπως προαναφέραμε, το θέαμα ενός σκύλου οδηγού δεν είναι τόσο συνηθισμένο στην Ελλάδα καθώς αυτή τη στιγμή κυκλοφορούν δώδεκα ομάδες συνολικά. Η αντίδραση του κόσμου, όμως, τις περισσότερες φορές είναι θετική. Αναγνωρίζουν τι προσφέρει ένας οδηγός στον τυφλό χειριστή και τον αποδέχονται με θαυμασμό και σεβασμό. Πρόβλημα πάντως αποτελεί το γεγονός ότι, επειδή ακριβώς θαυμάζουν αυτό που γίνεται, πολλοί είναι αυτοί που πέφτουν πάνω στον σκύλο, τον χαϊδεύουν, τον αγκαλιάζουν, τον φιλάνε ή τον ταΐζουν.Όταν βλέπουμε ένα σκύλο οδηγό με το χειριστή του, δεν επιτρέπεται να του αποσπάσουμε την προσοχή με κανέναν τρόπο γιατί, όταν φορά το ειδικό σαμάρι οδήγησης στο δρόμο, εργάζεται και με τον τρόπο αυτό θα χάσει τη συγκέντρωσή του και πιθανόν να τεθεί σε κίνδυνο η ζωή του ζεύγους. Δεν επεμβαίνουμε στην ομάδα γιατί διακυβεύεται η ασφάλειά της. Εάν επιθυμούμε να μιλήσουμε, απευθυνόμαστε στο χειριστή και αγνοούμε το σκύλο.Αν και έχει θεσπιστεί νομοθεσία στην Ελλάδα από το 2010, που επιτρέπει την πρόσβαση του σκύλου οδηγού σε όλους τους δημόσιους χώρους, σε χώρους συνάθροισης κοινού αλλά και στα μέσα μαζικής μεταφοράς, παρουσιάζονται κάποια προβλήματα άρνησης εισόδου σε εστιατόρια, σε λεωφορεία, σε ταξί, σε ξενοδοχεία.. Αντίστοιχα προβλήματα παρουσιάζονται και στο εξωτερικό. Οι λόγοι για τους οποίους ορισμένοι αρνούνται την πρόσβαση στην ομάδα ποικίλλουν. Σε αρκετές περιπτώσεις προέρχεται από το γεγονός ότι υπάρχει έλλειψη γνώσης και ενημέρωσης σχετικά με τους σκύλους βοηθείας και την πρόσβαση τους σε δημόσιους χώρους. Ακόμα και στο Ηνωμένο Βασίλειο ή στη Γαλλία, όπου ο θεσμός είναι αναπτυγμένος, η άγνοια των ανθρώπων είναι μεγάλη. Όχι μόνο για το σκύλο οδηγό αλλά και για άτομα με αναπηρία γενικότερα. Επιπλέον, κάποιες φορές επειδή ορισμένοι δεν θέλουν τα σκυλιά στις εγκαταστάσεις τους, ανεξάρτητα με το γεγονός πως ο σκύλος οδηγός απαλλάσσεται από την πολιτική απαγόρευσης των κατοικίδιων, το οποίο και γνωρίζουν, αρνούνται την είσοδο στην ομάδα. Η άρνηση εισόδου έχει να κάνει επίσης και με τον πραγματικό φόβο ή αλλεργία που μπορεί να έχουν στα σκυλιά ή στις τρίχες. Στην περίπτωση των ταξί τις περισσότερες φορές οι οδηγοί ανησυχούν πως το σκυλί θα λερώσει το όχημά τους. Δυστυχώς όμως αυτός ο αποκλεισμός αποτρέπει αρκετούς χειριστές από την πραγματοποίηση καθημερινών δραστηριοτήτων.

Προοπτικές ενδυνάμωσης τους θεσμού, σύμφωνα με τους Έλληνες χειριστές, αποτελούν η σωστή ενημέρωση της κοινωνίας αλλά και των ατόμων με οπτική αναπηρία για το θεσμό και την προσφορά του σκύλου οδηγού, η αύξηση των χειριστών στους δρόμους, ώστε να προβάλλεται το έργο και το κοινωνικό περιβάλλον να συνηθίζει και να εξοικειώνεται με την ιδέα, η ίδια η θέληση των τυφλών να αποκτήσουν σκύλο για τη μετακίνησή τους και όχι να εφησυχάζουν στο λευκό μπαστούνι, επειδή θεωρούν δέσμευση το σκύλο οδηγό, όπως και η προβολή του θεσμού στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Αυτό που απαιτείται είναι υπομονή και συνεχής ενημέρωση από τις σχολές σκύλων οδηγών.

Πηγή: https://www.timesnews.gr/skylos-odigos-synodiporos-prostatis-syntrofos-zois/